Ngày Quốc tế Đàn ông (19/11) đang đến. Bạn đã sẵn sàng cho cuộc tranh luận xoay quanh chuyện quà cáp, cùng những câu đùa về toilet hay bình đẳng giới chưa?
Giống như ngày 8/3 hay 20/10, sự kiện này trở thành một “hot trend” cả trên không gian mạng lẫn thị trường. Các nhãn hàng tung ra hàng loạt khuyến mãi cho “cánh mày râu” để kích cầu mua sắm. Mạng xã hội thì ngập tràn câu hỏi “Tại sao chưa thấy phụ nữ tặng lại quà?”
Vậy là Ngày Đàn ông dần bị biến thành phiên bản đối trọng của Ngày Phụ nữ, một dịp để đòi lại công bằng trong cán cân tặng quà. Chuyện bình đẳng giới ở đây bị giản lược thành bình đẳng… quà cáp.
NẾU KHÔNG PHẢI LÀ ĐỂ ĐÒI QUÀ, Ý NGHĨA THỰC SỰ CỦA QUỐC TẾ ĐÀN ÔNG LÀ GÌ?
Tiến sĩ Jerome Teelucksingh – người đưa ra ý tưởng về Ngày Quốc tế Đàn ông – không hề muốn tạo ra một “phiên bản nam” để ganh đua với Ngày Phụ nữ. Ông chọn ngày 19 tháng 11 vì đó là ngày sinh của cha mình – người mà ông xem là hình mẫu người đàn ông yêu thương, tử tế và có trách nhiệm với gia đình và cộng đồng mình.
Theo đó, Ngày Quốc tế Đàn ông 19/11 được khởi xướng nhằm:
(1) Thúc đẩy những hình mẫu đàn ông tích cực, có trách nhiệm;
(2) Công nhận vai trò của những người đàn ông trong xã hội và cộng đồng;
(3) Và quan trọng hơn hết, là cơ hội để cải thiện mối quan hệ với gia đình và xã hội, giảm bớt các thực hành gây hại bắt nguồn từ định kiến giới, và tăng nhận thức về sức khỏe thể chất lẫn tinh thần của nam giới và trẻ em trai.
Từ đầu những năm 2000, nhiều quốc gia đã hưởng ứng ngày này. Cả Liên Hiệp Quốc và UNESCO đều công nhận đây là một dịp quan trọng để thúc đẩy bình đẳng giới và sức khỏe toàn diện cho nam giới.
Nhưng tất nhiên, thảo luận về những chủ đề này chẳng hề dễ chịu. Mua sắm và đùa cợt về chuyện chưa thấy phụ nữ tặng quà thì vui hơn rất nhiều.
Các thương hiệu không có động lực để chạm vào một chủ đề phức tạp, nên cách tốt hơn là lặp lại những khuôn mẫu và kêu gọi rằng sản phẩm, dịch vụ của mình là cách thiết thực nhất để thể hiện tình yêu thương tới những người đàn ông.
Chúng ta cũng không có nhiều không gian an toàn để những người đàn ông nói về nỗi niềm của mình. Đùa cợt về “đòi quà” thì dễ hơn là chân thành trả lời những câu hỏi như “Bạn có ổn không?”, “Kỳ vọng trụ cột đang ảnh hưởng đến bạn như thế nào?”, “Bạn đang phải chịu đựng những gì?”
Việc Ngày Quốc tế Đàn ông bị coi như trò đùa hóa ra lại phơi bày rõ vấn đề mà sự kiện này sinh ra để giải quyết. Sự im lặng hay những lời chế giễu – vốn chính là những biểu hiện của “Cái hộp tính nam” – giúp người ta lảng tránh phải đối mặt với những tổn thương mà chính bản thân và nhiều người khác đang chịu đựng.
CÁI HỘP TÍNH NAM LÀ GÌ?
Khái niệm “Cái hộp tính nam” (the Man Box) được phát triển và đưa tới đại chúng bởi các tác giả như Paul Kivel và Tony Porter, mô tả hàng loạt nguyên tắc về hình mẫu “Đàn ông đích thực” mà nam giới bị đặt vào từ khi còn rất nhỏ. Nó chứa đựng một hệ thống kỳ vọng xã hội, và là một khuôn mẫu định đoạt một người đàn ông có giá trị hay không.
Nguyên tắc đầu tiên của chiếc hộp gắn với vai trò trụ cột tài chính. Một người đàn ông, theo đó, phải chứng minh giá trị của mình thông qua năng lực kiếm tiền. Anh phải gánh vác, phải đảm bảo kinh tế không chỉ cho bản thân mà cho cả những người xung quanh.
Tình yêu thương, sự tôn trọng, địa vị xã hội, hay tiếng nói trong gia đình dường như đều xoay quanh và tỉ lệ thuận với tài sản anh ta sở hữu.
Một người chỉ thực sự “ra dáng đàn ông” khi anh ta có điều kiện tài chính, sở hữu tài sản và chu cấp được cho người khác. Khi bị đẩy đến mức cực đoan, người ta sẵn sàng đánh đổi sức khỏe để kiếm tiền, bởi nỗi sợ “mất giá trị” còn lớn hơn nỗi đau thể xác hay bệnh tật.
Không phải ngẫu nhiên mà trong đời sống, chúng ta có những cụm từ như “chó chui gầm chạn”, “chạn vương” và những trò đùa về đàn ông ở rể. Ngôn ngữ phơi bày những giá trị xã hội mà gán cho con người. Một người đàn ông phụ thuộc tài chính vào gia đình vợ bị xem như một hình mẫu lệch chuẩn đáng xấu hổ, thậm chí một sự thất bại cần phải bị giễu cợt và miệt thị.
Điều đó giải thích vì sao chuyện người vợ kiếm được nhiều tiền hơn chồng dễ trở thành mồi lửa của xung đột gia đình. Kiếm tiền ít hơn vợ bị xem như một điều trái lẽ thường, và nặng nề hơn là một thất bại của người đàn ông. Bởi nó “vi phạm” nguyên tắc ngầm về vai trò trong gia đình. Nhiều người không chấp nhận chuyện đàn ông chia sẻ trách nhiệm kiếm tiền với vợ, và muốn những người phụ nữ phải “hạ mình” để giữ gìn thể hiện cho chồng.
Nguyên tắc thứ hai, người đàn ông không được phép yếu đuối. Anh phải mạnh mẽ, kiên cường, lý trí; anh không được than vãn, không được sợ hãi, và tuyệt đối đừng có than thở kể lể.
“Đàn ông con trai ai lại khóc?” – câu nói này, và hàng ngàn biến thể của nó, là một trong những bài học đầu tiên về tính nam mà nhiều đứa trẻ được dạy. Câu nói ấy luôn được cho là chỉ dùng với ý tốt, giúp trẻ mạnh mẽ và độc lập. Nhưng nó lại buộc người ta phải đè nén chính cảm xúc của mình. “Khóc nữa người ta cười cho bây giờ?” – rằng cảm xúc là điều đáng xấu hổ. Bộc lộ nỗi buồn hay nỗi sợ là yếu đuối, yếu đuối là sai, và sai thì phải chịu phạt.
Trong khi sự hổ thẹn ở phụ nữ xoay quanh việc “phải làm tất cả mọi thứ một cách hoàn hảo và không để lộ sự mệt mỏi”, thì ở nam giới, nó quy về một mệnh lệnh duy nhất và khắc nghiệt: “Đừng bao giờ để bị xem là yếu đuối” – theo quan sát của tác giả Brené Brown. [1]
Để phù hợp với chuẩn mực nam tính, người đàn ông phải luôn che giấu cảm xúc, ưu tiên lý trí, theo đuổi địa vị và sẵn sàng dùng bạo lực nếu thấy cần. Chính vì vậy, khi bị dồn vào chân tường của sự hổ thẹn, với cảm giác “mình không đủ tốt”, “mình yếu đuối”, người đàn ông thường dùng hai “lá chắn” chính. Một là rút lui, thu mình, im lặng, tự làm tê liệt bằng công việc, bia rượu và game. Hai là trở nên giận dữ, hiếu thắng, hoặc bạo lực. Bởi giận dữ là một trong số rất ít cảm xúc mà xã hội vẫn cho phép đàn ông thể hiện mà không bị coi là yếu đuối.
Điều này tạo ra một “cái phễu” rất khắc nghiệt – tổn thương đi vào, nhưng chỉ có im lặng hoặc giận dữ đi ra. Những cung bậc trạng thái như buồn bã, yếu đuối, lo âu, cần giúp đỡ, tất cả đều bị chặn lại từ cửa. Hoặc cắn răng chịu đựng, hoặc bộc phát giận dữ. Điều tồi tệ ở đây là, ngay cả khi nó làm người ta nghẹt thở, họ vẫn cảm thấy mình phải nằm trong chiếc hộp ấy để được công nhận là đàn ông.
CÁI GIÁ CỦA NHỮNG KỲ VỌNG
“Chiếc hộp nam tính” với hai nguyên tắc khắc nghiệt về Trách nhiệm và Sự cứng rắn đang bào mòn sức khỏe, và thậm chí đe dọa đến mạng sống những người bị ép phải ở bên trong. Nó biến những nhu cầu rất con người như được chia sẻ, được lắng nghe, được giúp đỡ trở thành những điều cấm kỵ.
Khi những con người bị tước đi quyền được tổn thương và chữa lành, cái giá phải trả là cảm giác tuyệt vọng.
Năm 2021, tỷ lệ tử vong do tự t* ở nam giới trên toàn cầu là 12.8 trên 100.000 người và chiếm tới khoảng 75-79% tổng số ca tự t* [2]. Gần 1/10 nam giới trải qua trầm cảm hoặc lo âu hàng năm, nhưng chỉ dưới 50% tìm kiếm điều trị [3]. Hàng triệu con người đang chịu đau đớn trong im lặng.
Khi người đàn ông không thể nói ra rằng mình mệt mỏi, khi anh không dám thừa nhận rằng mình đang thất bại, khi anh cảm thấy xấu hổ nếu tìm bác sĩ hoặc liên hệ đường dây hỗ trợ, thì những con đường còn lại rất có thể là sự cô lập, chất kích thích, hoặc bệnh tật và ốm đau.
Cái giá ấy không đơn thuần dừng lại ở bi kịch của một cá nhân. Nó lan rộng ra gia đình và xã hội. Sự đứt gãy trong kết nối tình cảm chính là biểu hiện rõ ràng nhất. Những người cha không biết hay thậm chí không muốn bày tỏ tình yêu thương với con cái, những người chồng ngại bày tỏ tâm tư với bạn đời, những người bạn không dám thừa nhận mình đang rất buồn. Cộng đồng mất đi khả năng chia sẻ và đồng cảm, vốn là thứ cốt lõi giúp duy trì và nuôi dưỡng những mối quan hệ lành mạnh.
Sự “mạnh mẽ” mà nhiều người đang rao giảng và tôn thờ – thứ được đo lường bằng khả năng chịu đựng thầm lặng và che giấu tổn thương – cuối cùng lại đẩy người đàn ông vào trạng thái dễ tổn thương hơn trước các vấn đề tâm lý và xã hội.
Trạng thái dễ tổn thương này không nằm ở việc có cảm xúc. Nó nằm ở sự bất lực trong việc đối diện và xử lý chúng. Đó là sự bất lực trong việc thừa nhận nỗi sợ, gọi tên nỗi buồn, hay tìm kiếm sự giúp đỡ khi bế tắc. Chúng giống như dòng nước bị chặn dòng, không hề biến mất mà ngày một dâng lên cho đến khi tràn bờ.
Khi một con người chỉ biết im lặng hoặc giận dữ với những thử thách, họ đánh mất kết nối với chính mình và người xung quanh. Họ không còn hiểu mình muốn gì, mệt ở đâu, hay vì sao buồn. Từ đây, khả năng kết nối với người khác cũng bị xói mòn. Thật khó mà yêu thương trọn vẹn khi không thể cho ai thấy phần mềm yếu của mình.
Sức mạnh thật sự, ngược lại, không nằm ở sự cứng rắn đến cực đoan như vậy. Sự kiên cường ấy đòi hỏi lòng can đảm để thừa nhận giới hạn của bản thân, can đảm để nói rằng “tôi không ổn”, và lên tiếng để tìm kiếm sự giúp đỡ. Cái gọi là “bản lĩnh” được xây dựng trên sự phủ nhận cảm xúc thực chất chỉ là một cơ chế phòng vệ mỏng manh. Đó là sự yếu đuối được ngụy trang bằng vẻ ngoài cứng rắn, là sự bất lực trong việc xử lý thực tại nội tâm của chính mình một cách lành mạnh.
CHUYỂN DỊCH VÀ NGHỊCH LÝ
Một sự chuyển dịch quan trọng đang diễn ra ở thế hệ trẻ. Thanh thiếu niên bắt đầu cởi mở hơn để nói về tình trạng kiệt sức (burnout), về vấn đề tâm lý họ gặp phải, hay cả về nhu cầu được chữa lành. Đây không còn là những vùng đất cấm trong đời sống của nam giới, mà ngược lại, nó trở thành phần thiết yếu của việc hiểu mình và trưởng thành.
Chính nhờ vậy, vai trò của người đàn ông trong gia đình và xã hội đang được tái định nghĩa. Họ không còn coi trách nhiệm của mình chỉ gói gọn trong việc kiếm tiền hay “gánh vác” mọi thứ một cách đơn độc. Chúng ta có những người chồng, người cha, chủ động chia sẻ việc chăm sóc gia đình, tham gia vào lao động cảm xúc, lắng nghe bạn đời, chăm sóc con cái, và cho phép bản thân được cảm thấy mệt mỏi.
Đây là những dấu hiệu của hình mẫu nam tính lành mạnh – nơi sức khỏe tâm thần, sự cân bằng giữa công việc và cuộc sống, cũng như khả năng biểu đạt cảm xúc được xem là tiêu chuẩn của một cuộc đời hạnh phúc. Kết nối trở thành cốt lõi, và sự can đảm không còn được đo bằng thái độ phớt lờ trước nỗi đau, mà bằng sự trung thực trong việc đối diện nó.
Tuy nhiên, sự chuyển dịch này đang vấp phải một rào cản khổng lồ từ chính những kỳ vọng truyền thống. Khi một người thử bước ra khỏi khuôn mẫu, cố gắng nói về nỗi sợ, cảm giác thất bại hay căng thẳng đè nặng lên vai, họ thường phải đối diện với phản ứng ngược, là sự phán xét, lạnh nhạt, thậm chí chế giễu.
Một người lao động nam quyết định giảm giờ làm để chăm con đôi khi bị xem là thiếu chí tiến thủ. Một người đàn ông nói rằng mình “không ổn” hay “muốn được chia sẻ trách nhiệm” lại có thể bị xem như một “red flag” không đáng tin cậy. Điều này tạo ra một nghịch lý éo le khi chuẩn mực yêu cầu nam giới phải “mạnh mẽ” lại chính là thứ ngăn cản hành động mạnh mẽ nhất của họ – thừa nhận vấn đề và tìm kiếm hỗ trợ.
Sự mâu thuẫn này khiến nhiều người bị kẹt trong thế lưỡng nan, rằng họ biết rằng việc chia sẻ là cần thiết, nhưng cũng biết rằng xã hội không sẵn sàng để lắng nghe một người đàn ông mệt mỏi. Và trong khoảng trống ấy, không ít người lại chọn quay về với sự lặng im quen thuộc, để rồi tiếp tục gánh chịu những tổn thương âm thầm mà không ai nhìn thấy.
ĐÂU LÀ LỐI THOÁT CHO TÌNH THẾ ĐẦY MÂU THUẪN NÀY?
Chúng ta không thể đi vào đường mòn và khuyên bảo nam giới “hãy mạnh mẽ lên”, bởi chính câu nói ấy đã khiến biết bao người đàn ông nuốt nước mắt vào trong, giả vờ ổn trong khi cuộc đời họ đang nứt vỡ từ bên trong. Nhưng chúng ta cũng không cần phủ nhận vai trò của sức mạnh hay trách nhiệm, vốn là những phẩm chất đầy ý nghĩa khi được đặt đúng chỗ và diễn giải phù hợp.
Thứ chúng ta cần có lẽ là những tiêu chuẩn nam tính lành mạnh – một hình mẫu đủ khoan dung và nhân văn để tôn trọng phẩm giá và cảm xúc, mà không làm họ thui chột động lực để nỗ lực cải thiện cuộc sống.
Sức mạnh ở đây không còn đồng nghĩa với cắn răng chịu đau, mà là đối diện và tìm cách chăm sóc với những vết thương. Mạnh mẽ ở đây không nên là không bao giờ yếu đuối, mà là dám thừa nhận mình đang mệt mỏi và tổn thương, dám lên tiếng tìm kiếm sự giúp đỡ. Lý trí không phải là đè nén và phủ nhận cảm xúc, mà là can đảm thừa nhận và thấu hiểu nó.
Bởi né tránh vấn đề không khiến chúng biến mất. Nó chỉ khiến chúng trỗi dậy trong âm thầm, và rồi làm tổn thương cả bản thân lẫn những người xung quanh.
Một tiêu chuẩn nam tính lành mạnh sẽ đưa người ta ra khỏi những khuôn mẫu đang bào mòn họ. Họ được sống như một con người trọn vẹn, với những cung bậc cảm xúc khác nhau. Họ được trân trọng vì đã nỗ lực, chứ không phải vì “không bao giờ khóc”. Sự trung thực ấy, hơn bất kỳ điều gì khác, mở đường cho họ thoát khỏi sự cô lập, khỏi nỗi tủi hờn âm thầm. Nó mở ra những kết nối sâu sắc hơn, với chính mình, với gia đình, với cộng đồng.
Khi đàn ông được thoát ra khỏi “Cái hộp”, chúng ta sẽ có những người cha sẵn sàng ôm con và nói lời yêu con, những người bạn đời biết cách chia sẻ và lắng nghe nhau, những người đồng nghiệp nỗ lực hợp tác thay vì chỉ tìm cách cạnh tranh và đàn áp. Từ đó, ta hy vọng một xã hội nơi giận dữ hay kìm nén không còn là tiêu chuẩn “nam tính” duy nhất, nơi chia sẻ và dịu dàng với nhau không phải là lệch chuẩn.
Tiêu chuẩn nam tính của tương lai phải đủ rộng và bao dung để chứa đựng toàn bộ trải nghiệm phức tạp của một con người, cả những tổn thương lẫn tử tế, cả mạnh mẽ lẫn mong manh.
Vietnamese 
English