Sự kiện đêm Stonewall năm 1969 luôn được xem là bước ngoặt không thể phai mờ trong hành trình đấu tranh cho quyền của cộng đồng LGBTQ+ khắp thế giới. Đó không phải một cuộc nổi dậy được tổ chức bài bản, mà là sự bùng nổ bởi những con người đã bị đẩy đến giới hạn của sự chịu đựng. Họ là những thanh niên LGBTQ+ bị xã hội ruồng bỏ, những drag queen, những người đồng tính, những phụ nữ chuyển giới da màu. Cùng với nhau, họ quyết định không để nhân phẩm bị chà đạp thêm nữa. Bằng tất cả những gì có trong tay, họ đồng lòng phản kháng. Và lịch sử đã rẽ hướng mãi mãi.
MỘT XÃ HỘI RAO GIẢNG VỀ TỰ DO NHƯNG ĐẦY RẪY SỰ KỲ THỊ
Để hiểu được vì sao một cuộc đột kích quán bar tưởng chừng đã thành thông lệ lại có thể châm ngòi cho cuộc nổi dậy lịch sử, chúng ta phải đặt vào bối cảnh bấy giờ. Nước Mỹ những năm 60 là một xã hội thường rao giảng về tự do, nhưng lại đầy rẫy sự kỳ thị và phân biệt đối xử.
Đối với người đồng tính, song tính, chuyển giới và queer khi ấy, cuộc đời họ bị định đoạt bởi ba bản án khắc nghiệt: bất hợp pháp, bệnh hoạn và tội lỗi.
Trên giấy tờ pháp lý, hầu hết các tiểu bang (ngoại trừ Illinois từ năm 1962) đều duy trì Luật cấm các hành vi giao cấu trái đạo đức (Sodomy laws), bao gồm cả quan hệ cùng giới [1]. Những điều luật này vốn dựa trên diễn giải tôn giáo kết tội tình dục không sinh sản là “trái tự nhiên”. Mối quan hệ thân mật giữa hai người cùng giới có thể khiến họ bị bắt giữ, truy tố và tống vào tù.
Sự kiểm soát áp đặt tới cả trang phục. Quy tắc ba món đồ (three-article rule), yêu cầu mọi người phải mặc ít nhất ba thứ phù hợp với giới tính khai sinh của họ [2]. Đây là công cụ pháp lý để cảnh sát bắt bớ những người chuyển giới, drag queen, hoặc bất kỳ ai có biểu hiện giới không theo khuôn mẫu nam-nữ nhị nguyên.
Chính ngành y tế lúc bấy giờ cũng hợp thức hoá sự kỳ thị. Năm 1968, Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ (APA) coi đồng tính luyến ái là “lệch lạc tình dục” (sexual deviation) trong cẩm nang chẩn đoán chính thức (DSM-II). Trước đó, họ thậm chí coi đây là “rối loạn nhân cách xã hội” (sociopathic personality disturbance) [3].
Kết luận này mở đường cho các “liệu pháp chuyển đổi” tàn nhẫn. Nhiều người LGBTQ+ đã bị ép buộc “chữa bệnh” bằng những phương pháp gây nhiều đau đớn như sốc điện, phẫu thuật não, hoặc liệu pháp gây cảm giác ghê tởm với quan hệ đồng giới.
Khi luật pháp và y học dán nhãn bạn là tội phạm và bệnh nhân, xã hội sẽ đối xử với bạn như một kẻ ngoài lề. Công khai xu hướng tính dục đồng nghĩa với việc bị sa thải, bị từ chối cho thuê nhà, và trở thành mục tiêu của bạo lực mà không được pháp luật bảo vệ.
Vì vậy, người LGBTQ+ đã phải sống một cuộc đời hai vai. Họ đóng vai dị tính hợp giới ở nơi làm việc, với gia đình, rồi chỉ dám là chính mình trong những không gian bí mật, vào đêm khuya. Ngay cả các nhóm hoạt động vì quyền của cộng đồng như Mattachine Society hay Daughters of Bilitis cũng chủ trương chọn cách tiếp cận thận trọng và ôn hòa thay vì đối đầu trực tiếp.
Trong bối cảnh ngột ngạt đó, những quán bar như Stonewall Inn ở New York, trở thành nơi trú ẩn hiếm hoi.
“Đó là quán bar duy nhất nơi chúng tôi có thể khiêu vũ,” nghệ sĩ Thomas Lanigan-Schmidt nhớ lại. “Đó thực sự là một cuộc cách mạng. Việc có thể khiêu vũ với một người cùng giới đã thay đổi hoàn toàn cách bạn cảm nhận về bản thân. Bởi vì bạn đang có một khoảnh khắc tình cảm, bạn cảm thấy mình hoàn toàn được làm người.” [4]
Nhưng những không gian như vậy cũng không hề an toàn. Bẩn, tồi tàn và các cuộc đột kích của cảnh sát diễn ra như cơm bữa. Người ta có thể bị đẩy vào tường, bị lăng mạ, và bị bắt bớ một cách tùy tiện. Họ buộc phải làm quen với việc cúi đầu, che mặt, và chấp nhận sự sỉ nhục trong im lặng.
Cho đến một đêm hè oi ả tháng 6 năm 1969.
GIỌT NƯỚC TRÀN LY
Khoảng 1 giờ 20 phút sáng ngày 28 tháng 6 năm 1969, không có gì báo hiệu rằng đêm đó sẽ đi vào lịch sử. Đối với những khách quen của quán bar Stonewall, việc đèn đột ngột bật sáng và tiếng nhạc tắt là một tín hiệu quen thuộc: Cảnh sát lại đến!
Cuộc đột kích diễn ra theo kịch bản quen thuộc. Tám cảnh sát mặc thường phục tiến vào quán. Họ yêu cầu mọi người xếp hàng, trình diện giấy tờ. Các cảnh sát nam áp giải những người mà họ nghi là drag queen hoặc phụ nữ chuyển giới vào phòng vệ sinh để “kiểm tra giới tính”. Thông thường, đây là lúc đám đông tuân thủ trong im lặng, che mặt tránh bị chụp ảnh, và những người không bị bắt sẽ nhanh chóng giải tán.
Nhưng đêm đó, điều khác thường đã xảy ra.
Những người bị đuổi ra khỏi quán đã không về nhà. Thay vào đó, họ tụ tập ngay bên ngoài Stonewall. Ban đầu chỉ là vài chục người, rồi nhanh chóng lên đến hơn một trăm. Có vẻ như sự phẫn uất âm ỉ, và cả cảm giác “chẳng còn gì để mất” đã giữ chân họ lại.
Bên trong, cảnh sát bắt đầu mất kiên nhẫn. Họ quyết định bắt giữ tất cả nhân viên của quán và những người vi phạm luật trang phục. Khi họ bắt đầu áp giải từng người ra xe tuần tra, đám đông bên ngoài ngày một lớn hơn và bắt đầu có phản ứng. Những tiếng chế nhạo, những lời mỉa mai vang lên.
Khoảnh khắc bùng nổ, xảy ra khi một phụ nữ – thường được cho là nhà hoạt động Stormé DeLarverie – bị cảnh sát đối xử thô bạo. Bà chống cự quyết liệt khi bị đẩy về xe cảnh sát. Sau vài phút giằng co và bị một cảnh sát dùng dùi cui đánh vào đầu, bà quay về phía đám đông và hét lên: “Sao các người không làm gì đi?” [5]
Câu hỏi đó như một tia lửa châm vào thùng thuốc súng.
Sự im lặng vỡ tan, thay vào đó là một cơn thịnh nộ tập thể. Ai đó bắt đầu ném những đồng xu về phía cảnh sát, một cử chỉ mỉa mai hành vi nhận hối lộ của họ từ các quán bar đồng tính.
Khi cảnh sát phản ứng bằng vũ lực, nỗi phẫn nộ của đám đông cũng leo thang. Họ không cam chịu thêm nữa và quyết định phản kháng. Đám đông ném những gì có trong túi quần. Chai lọ, vỏ bia và (có thể là cả) gạch đá bắt đầu bay về phía cảnh sát.
Khi lực lượng chống bạo động đến để đàn áp, họ phải đối mặt với một hình thức kháng cự kỳ lạ. Thay vì bỏ chạy, các drag queen cùng nhiều thanh niên trẻ đã nắm tay nhau, tạo thành những hàng ngang đối mặt cảnh sát, vừa đá chân lên cao kiểu vũ đoàn can-can vừa đồng thanh hát:
“We are the stonewall girls / Tụi này gái Stonewall
We wear our hair in curls / Tóc uốn lọn bồng
We don’t wear underwear / Chẳng mặc đồ trong
We show our pubic hair” / Khoe lông cho ngông [6]
Họ đã biến chính sự “lố bịch” và “lệch lạc” mà xã hội gán cho thành một vũ khí thách thức. Họ không xấu hổ vì con người của mình. Trái lại, họ tự hào thể hiện ngay trước mặt những người muốn đàn áp nó.
Michael Fader, người tham gia cuộc nổi dậy, đã diễn tả khoảnh khắc bùng nổ của đám đông: “Tất cả chúng tôi đều có một cảm giác chung rằng chúng tôi đã chịu đựng quá đủ thứ tào lao này rồi… Chúng tôi sẽ không còn lặng lẽ bước đi trong đêm tối và để họ xô đẩy chúng tôi nữa – nó giống như lần đầu tiên bạn đứng vững trên đôi chân của mình một cách thực sự mạnh mẽ, và đó chính là điều đã khiến cảnh sát phải bất ngờ. Có một thứ gì đó lơ lửng trong không khí, một sự tự do đã bị trì hoãn quá lâu, và chúng tôi sẽ chiến đấu vì nó.” [7]
Cuộc nổi dậy không còn giới hạn ở những hành động bột phát. Nó bắt đầu mang hình hài của một cuộc biểu tình có ý thức. Những thanh niên đường phố, người đồng tính, người chuyển giới, người da màu, họ đi bên cạnh nhau và cùng hô vang khẩu hiệu cho công bằng và tự do.
Nhà hoạt động xã hội tiên phong Sylvia Rivera, đã diễn tả tinh thần này: “Tôi không bỏ lỡ một phút nào của nó. Đó là cuộc cách mạng!” [8]
Những chi tiết về sự kiện ngày hôm ấy vẫn còn được thảo luận cho đến tận bây giờ. Liệu có viên gạch nào được ném không? Ai đã ném viên gạch đầu tiên? Nhưng điều chúng ta biết chắc, đó là Stonewall đêm hôm ấy đã thay đổi lịch sử mãi mãi.
NGỌN ĐUỐC STONEWALL VẪN RỰC CHÁY
Cuộc nổi dậy tại Stonewall không mang lại sự bình đẳng chỉ sau một đêm, nhưng nó đã làm một điều quan trọng bậc nhất, đó là phá vỡ sự im lặng và cam chịu. Nó đã biến một cộng đồng bị coi như vô hình thành một lực lượng chính trị không thể bị phớt lờ.
Trong vòng vài tuần, Mặt trận Giải phóng Đồng tính (Gay Liberation Front) được thành lập ngay tại New York. Tinh thần ấy được lấy cảm hứng chính từ những cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc khỏi sự xâm lược của đế quốc, cho thấy một tinh thần đấu tranh mạnh mẽ với áp bức và bất công. Họ không chỉ đòi hỏi sự chấp nhận, họ đòi hỏi được tự do, được tôn trọng, được giải phóng toàn diện.
Cuộc diễu hành Tự hào đầu tiên đã diễn ra vào ngày 28 tháng 6 năm 1970, mang tên “Christopher Street Liberation Day”. Đây không phải một lễ hội ăn mừng, mà là lời tuyên ngôn đanh thép về quyền được tồn tại. Đó lời nhắc nhở về những gì đã xảy ra tại Stonewall một năm trước và những gì cần phải làm tiếp theo. Chính sự kiện này đã đặt nền móng cho các cuộc diễu hành Tự hào (Pride Parade) trên toàn thế giới sau này.
Bốn năm sau sự kiện Stonewall, Hiệp hội Tâm thần học Hoa Kỳ chính thức loại bỏ đồng tính luyến ái ra khỏi danh sách các rối loạn tâm thần. Đây là một chiến thắng lớn, giải phóng hàng triệu người khỏi gánh nặng bị xem là “bệnh hoạn”.
Cuộc hành trình dài từ vỉa hè phố Christopher đã dẫn đến những phòng xử án cao nhất và đạt đến đỉnh cao vào năm 2015 khi Tòa án Tối cao Hoa Kỳ hợp pháp hóa hôn nhân cùng giới trên toàn quốc – kết quả của vụ kiện lịch sử Obergefell v. Hodges (2015).
Ngọn lửa Stonewall năm ấy cũng đã được thắp lên ở Việt Nam. Năm 2012, Viet Pride lần đầu tiên được tổ chức ở Hà nội. “Chính bởi vì những đau khổ giấu kín phải được nói ra, những im lặng cần được lắng nghe, những khác biệt cần được hiểu và tôn trọng,” cột mốc khởi đầu đầy tự hào ấy được cắm xuống [9].
Dù bối cảnh văn hóa và lịch sử khác biệt, nhưng khát vọng được sống là chính mình, được yêu và được công nhận là thứ mà tất cả chúng ta đều cùng chia sẻ.
Đó chính là cách khái niệm “Tự hào” (Pride) trở thành giá trị cốt lõi với cộng đồng LGBTQ+. Đó không phải kiêu ngạo hay làm lố. Đó là lời khẳng định phẩm giá, một lời tuyên bố rằng tình yêu không phải căn bệnh, và con người thật không phải tội lỗi. Đó là lời nhắc nhở rằng chúng ta sinh ra đều có quyền bình đẳng, và chúng ta xứng đáng được hạnh phúc.
Mỗi cuộc diễu hành, dù ở cứ đâu trên thế giới, đều là lời khẳng định cho niềm tự hào ấy. Mỗi lá cờ được vẫy, mỗi cặp đôi cùng giới nắm tay nhau dạo phố, mỗi người chuyển giới tự tin bước đi, đều là một hành động thách thức di sản của sự kỳ thị và phân biệt đối xử, và cùng nhau hướng tới bình đẳng và hạnh phúc.
Hơn nửa thập kỷ đã trôi qua, ngọn đuốc của bình đẳng và tự do được thắp lên trong đêm hè Stonewall năm ấy vẫn sẽ tiếp tục được truyền đi, từ thế hệ này sang thế hệ khác, mãi mãi.
Tài liệu tham khảo:
[1] https://www.aclu.org/documents/why-sodomy-laws-matter…
[2] https://www.history.com/…/stonewall-riots-facts-gay….
[3] https://psychiatryonline.org/…/appi.pn.2025.05.5.35.c….
[4] https://www.vice.com/…/why-dancing-was-so-important-at…/
[5] https://www.notion.so/Stonewall-Th-ng-T-H-o-21509e83f
[6] https://www.nytimes.com/…/stonewall-lgbt-pride…
[7] https://www.indiependent.co.uk/remembering-stonewall…/
Vietnamese 
English